مغیرة بن سعیدمغیرة بن سعید، مؤسس فرقۀ غالی مغیریه و از غلات فعال عصر اموی در کوفه و از موالی خالد بن عبد الله قسری و حاکم عراق بین سال‌های ۱۰۵ تا۱۲۰ هجری بود. فهرست مندرجات۲ - علت انتساب مغیرة بن سعید به بجلیه ۳ - شواهد موالی بودن مغیرة بن سعید ۴ - عقیده مغیره در امامت ۵ - مغیرة بن سعید نخستین حامی نسل امام حسن ۶ - علت رفض مغیرة بن سعید ۶.۱ - انکار امام باقر ۶.۲ - قائل به الوهیت امام باقر بودن ۷ - نظر برخی مورخان درباره مغیره ۸ - ادعای نبوت مغیره ۹ - خروج و قتل مغیره و یارانش ۱۰ - ارتباط مغیره با بیان بن سمعان ۱۱ - جدایی بین پیروان مغیره بعد از مرگ نفس زکیه ۱۱.۱ - گروهی معروف به محمدیه ۱۱.۲ - گروهی معروف به جناحیه ۱۲ - گروه مغیریه نزد اشعری قمی ۱۳ - نامگذاری مغیریه به الوصفاء ۱۴ - کلام ملطی درباره مغیره ۱۵ - از بین بردن مخالفان با خشونت توسط مغیره ۱۶ - از بین بردن مخالفان توسط پیروان مغیره بعد از مرگ او ۱۷ - استفاده از روش حذف مخالفان توسط نزاریان ۱۸ - مغیره و سحر و شعبده ۱۹ - احادیث جعلی و آرای غالیانه مغیره ۲۰ - عقیده مغیره در تشبیه شبیه عقیده مانداییان ۲۱ - عقیده مغیره در مجسم بودن خدا شبیه نظر مارکوس ۲۲ - مغیره نخستین مسلمان متفکر در رمز حروف الفبا ۲۳ - تفکر در حروف الفبا میان فرقه‌های شیعه ۲۴ - نظر مغیره درباره خلقت عالم و انسان ۲۵ - عقائد مغیره در خلقت شبیه به عقائد ماندایی ۲۶ - نظر مغیره درباره قرآن ۲۷ - نظر مورخان درمورد عقیده مغیره درباره اولین مخلوق ۲۷.۱ - نظر اشعری ۲۷.۲ - نظر شهرستانی ۲۸ - برخی عقائد مغیره ۲۹ - عقیده مغیره درباره نفس زکیه ۳۰ - عقیده مغیره درباره بداء ۳۱ - عقیده مغیره درباره امام علی و خاندان پیامبر ۳۲ - نسبت دادن مغیره به سابئیه ۳۳ - فهرست منابع ۳۴ - پانویس ۳۵ - منابع ۱ - اختلاف مورخان در نام مغیرة بن سعیددر منابع، دربارۀ نام و هویت قومی مغیرة بن سعید، اختلاف وجود دارد. در همۀ منابع، نام او مغیرة بن سعید آمده است، اما ابوالفرج اصفهانی، [۱]
ابی الفرج الاصفهانی، الاغانی، ج۲۲ ص۱۲، چاپ علی السباعی، عبدالکریم العزباوی و محمود عنیم، بیروت.
احمد بن محمد اندلسی [۲]
احمد بن محمد بن عبدربه الاندلسی، العقد الفرید، ج۲، ص۲۳۰، چاپ غلی شیری، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
و نشوان حمیری [۳]
ابو سعید بن نشوان الحمیری، الحور العین، ج۱، ص۱۶۸، چاپ کمال مصطفی، قاهره ۱۹۶۵.
نام وی را مغیرة بن سعد ضبط کرده‌اند. اغلب منابع مغیره را «عجلی» و از بنو عجل معرفی کرده‌اند، اما جاحظ، [۴]
ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، ج۲ص۲۶۷، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
ابن قتیبه [۵]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، ج۱، ص۱۶۵، بیروت.
[۶]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، ج۲، ص۱۴۷، بیروت.
[۷]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، ص۶۲۳، ۱۶۶۰، بیروت.
و ابن حزم [۸]
ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۵ ص۳۳، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
او را از موالی بجیله دانسته‌اند.
۲ - علت انتساب مغیرة بن سعید به بجلیهانتساب او به بنو عجل شاید به سبب اشتباه شدن نام او با غالی معاصرش، ابو منصور عجلی، باشد. ۳ - شواهد موالی بودن مغیرة بن سعیداو را هم یکی از موالی (غیر عرب) و هم متعلق به قبیله‌ای از اعراب دانسته‌اند. در واقع، وی باید از موالی باشد، اما چون خالد بن عبدالله متعلق به بجیله است، او نیز مولای بجیله خوانده می‌شود. شاهد دیگر بر مولی بودن او، تسلط نداشتنش بر زبان عربی و الحن بودن او است. [۹]
ابی عبدالله محمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج۴، ص۱۶۱، چاپ علی محمد البجاوی، بیروت.
وی در شعری، مردی نابینا وصف شده است [۱۰]
ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، ج۲، ص۲۶۷، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۱۱]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، ج۲، ص۱۴۶، بیروت.
۴ - عقیده مغیره در امامتمغیرة بن سعید در آغاز با امامیه همراه بود، اما پس از امام محمد باقرعلیه‌السلام، مدعی امامت محمد بن عبدالله نفس زکیه شد. اصحاب مغیره مدعی شدند که وی تا زمان خروج مهدی یعنی نفس زکیه، امام و وصی امام محمد باقرعلیه‌السلام است [۱۲]
عبدالله بن محمد الناشئ، کتاب اصول النحل، متنعربی، ص۴۱، در ژوزف فان اس، Frühe Mu‘tazilitische Haeresiographie، بیروت ۱۹۷۱.
[۱۳]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص۶۲-۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۱۴]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۶-۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
بدین ترتیب مغیره، با جدا شدن از پیروان امام محمد باقر علیه‌السلام، به حامیان شاخۀ حسنی خاندان پیامبر پیوست.
۵ - مغیرة بن سعید نخستین حامی نسل امام حسناو و پیروانش شاید نخستین کسانی بودند که از اعقاب حسن بن علی علیه‌السلام ، از جمله نفس زکیه، حمایت کردند. ۶ - علت رفض مغیرة بن سعید۶.۱ - انکار امام باقربنابر گزارش نوبختی و اشعری قمی، اصحاب امام محمد باقرعلیه‌السلام از مغیره، به سبب انکار امامت امام باقر، تبری جستند و او را « رفض » نمودند. ۶.۲ - قائل به الوهیت امام باقر بودناما قاضی نعمان جدایی مغیره را از امامیه در زمان حیات امام محمد باقر و سبب رفض وی را قول به الوهیت امام باقردانسته است. در منابع شیعی آمده است که به همین سبب مغیره آنان را رافضه خوانده است. [۱۵]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص۶۲-۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۱۶]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۶-۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۷]
قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۴۹، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۸]
عبدالله بن محمد الناشئ، کتاب اصول النحل، متن عربی، ص۴۶، در ژوزف فان اس، Frühe Mu‘tazilitische Haeresiographie، بیروت ۱۹۷۱.
[۱۹]
ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۱۷۰۰، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱.
[۲۰]
به نقل از ابوالقاسم بلخی، عبد القاهر بغدادی، ج۲۰، ق۲، ص۱۷۹، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
۷ - نظر برخی مورخان درباره مغیرهبرخی با جدا ساختن باقریه (قائلان به امامت و مهدویت امام محمد باقرعلیه‌السلام) از محمدیه (قائلان به امامت و مهدویت نفس زکیه)، می‌گویند که مغیرة بن سعید فقط به امامت علی و حسن و حسین علیهم‌السلام و در نهایت به امامت و مهدویت نفس زکیه قائل بوده است. [۲۱]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۶-۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
[۲۲]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۴۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
۸ - ادعای نبوت مغیرهمغیرة بن سعید سپس مدعی شد که نبی است و جبرئیل از جانب خدا بر او وحی می‌آورد. [۲۳]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۲۴]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۹ - خروج و قتل مغیره و یارانشمغیره و یارانش که در برخی منابع شش یا هفت نفر و در منابعی دیگر بیست تن ذکر شده‌اند در سال ۱۱۹ هجری خروج کردند و خالد قسری، حاکم کوفه، آنان را به قتل رساند. [۲۵]
ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، ج۲، ص۲۶۷، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۲۶]
ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، ج۶، ص۳۹۰، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۲۷]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۲۳، چاپ ثروت عکاشه، ۱۹۶۰.
[۲۸]
ابی‌العباس محمد بن یزید المبرد، الکامل، ج۱، ص۳۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و السید شحاته، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۶.
[۲۹]
ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۱۶۱۹-۱۶۲۱، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱.
[۳۱]
احمد بن علی المقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، ج۴، ص۱۷۶، مصر ۱۳۲۶.
[۳۲]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۳۳]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
اشعری قمی بدون اشاره به خروج وی، سبب کشته شدن او به دست خالد را اصرار وی بر عقائد غالیانه و استنکافش از توبه دانسته‌اند.
۱۰ - ارتباط مغیره با بیان بن سمعاندربارۀ ارتباط مغیره با بیان بن سمعان که هم‌زمان یا کمی پیش از مغیره در کوفه قیام کرده بود اطلاع روشنی وجود ندارد. [۳۴]
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، بغداد ۱۸۷۱، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱.
۱۱ - جدایی بین پیروان مغیره بعد از مرگ نفس زکیهپس از آن‌که نفس زکیه در مدینه کشته شد، شقاقی در میان پیروان مغیرة بن سعید پدید آمد. ۱۱.۱ - گروهی معروف به محمدیهگروهی بر قول او در مهدی دانستن نفس زکیه پایدار ماندند و بر آن شدند که نفس زکیه کشته نشده، بلکه غائب شده است و در کوه حاجر در ناحیۀ نجد تا زمان خروجش اقامت دارد و آن کسی که در مدینه به قتل رسیده، شیطانی به صورت نفس زکیه بوده است. به عقیدۀ آنان هنگامی که نفس زکیه ظهور کند، جبرئیل و میکائیل با او بیعت می‌کنند و هفت مرد برای او زنده می‌شوند، لشکرها را شکست می‌دهند و صاحب زمین می‌شوند. این گروه به محمدیه معروف شدند، [۳۵]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، ج۱، ص ۲۳، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۶]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، ج۱، ص۹، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۷]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۳۸]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۳، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
، [۳۹]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۴۰]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۵۸-۵۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
. [۴۱]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
محمدیه بعد از مغیره، جابر جعفی و سپس بکر اعور هجری قتات را وصی مغیره دانستند. [۴۲]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۹، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۴۳]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
اما منابع شیعی بی‌آنکه از جابر جعفی نامی به میان آورند از عبدالله(فرزند مغیره بن سعید) [۴۴]
ابو سعید بن نشوان الحمیری، الحور العین، چاپ کمال مصطفی، قاهره ۱۹۶۵.
به عنوان وصی مغیره بعد از بکر اعور سخن گفته‌اند. [۴۵]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۱.۲ - گروهی معروف به جناحیهگروه دیگر از مغیریه، قتل نفس زکیه را پذیرفتند و از مغیره برائت جستند. این گروه، که به جناحیه معروف شدند، پس از مغیره امامت عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفربن ابی طالب را پذیرفتند. [۴۶]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۵۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
[۴۷]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
[۴۸]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص۵۹، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
۱۲ - گروه مغیریه نزد اشعری قمیاشعری قمی به دسته‌ای از مغیریه اشاره کرده است که پس از مرگ عبدالله بن معاویه، بدون امام سرگردان بودند و اعتقاد داشتند که علی بن ابی طالب و امام حسن و حسین علیهم‌السلام و محمد بن حنفیه به گذشته و حال و آینده عالم‌اند و اطاعت از آنان فرض است و بعد از ایشان امامت به محمد بن علی ابی جعفر علیه‌السلام منتقل می‌شود. وی از گروه دیگری از مغیریه نیز سخن گفته که به مهدویت محمد بن حنفیه قائل هستند و مهدیه نام دارند. [۴۹]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۴، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۵۰]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۳ - نامگذاری مغیریه به الوصفاءمغیریه در برخی منابع « الوصفاء » نامیده شده‌اند. [۵۱]
ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۱۶۲۱، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱.
این نامگذاری نشان می‌دهد که آنان خود را افرادی خاص می‌دانستند که مغیره آنان را به عنوان خادمان دین برگزیده بود و تعالیم وی را ترویج می‌کردند. [۵۲]
محمد جابر عبدالعال، فرق الشیعه المتطرفین، ج۱، ص۴۰-۴۱، پاریس.
۱۴ - کلام ملطی درباره مغیرهمغیرة بن سعید پیروان خود را از حس سرسپردگی و از خودگذشتگی آکنده بود و از اینجا معنای قول ملطی روشن می‌شود که گفته است مغیره بر آن بودند که هرکس برای خاندان علی علیه‌السلام بر خود زحمت روا بدارد، حتی اگر گنه‌کار هم باشد، هیچ عذابی نخواهد دید. [۵۳]
ابی الحسین محمد الملطی الشافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، ص۱۶۱، چاپ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۱۵ - از بین بردن مخالفان با خشونت توسط مغیرهیکی از مهم‌‌ترین اعمالی که به مغیریه نسبت داده شده، استفاده از روش‌های خشونت آمیز در از میان برداشتن مخالفان است. جاحظ گزارش داده است مغیریه، همچون منصوریه، مخالفان خود را ازطریق خفه کردن آنان از بین می‌بردند و [۵۴]
ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، ج۲، ص۲۶۷، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
در شرح نهج البلاغه آمده است که مغیرة بن سعید به پیروان خود اجازه داده بود که مخالفان را خفه یا مسموم کنند. وی مدعی شده بود که نفس زکیه اجازۀ چنین کاری را به او داده است. اما در هیچ منبع دیگری چنین گزارشی از مغیرة بن سعید ثبت نشده است. بنابراین، به نظر نمی‌رسد که خود او پیروانش را به چنین کاری ترغیب کرده باشد.
۱۶ - از بین بردن مخالفان توسط پیروان مغیره بعد از مرگ اوبلکه شاید مغیریه، پس از مرگ وی، این روش را در پیش گرفته باشند و چه بسا چنین اقداماتی معلول همان حس گزیده گرایی‌ای باشد که مغیره در پیروان خود ایجاد کرده بود. همچنین احتمال دارد که آنان در قیام منصور عجلی ، که به ارتکاب چنین اعمالی شهره است، شرکت کرده باشند. ۱۷ - استفاده از روش حذف مخالفان توسط نزاریانروش مغیریه و منصوریه را در حذف مخالفان، چهار قرن بعد نزاریان ایران و شام به کار گرفتند. ۱۸ - مغیره و سحر و شعبدهبرخی منابع، سحر و شعبده و تمویه را به مغیرة بن سعید نسبت داده‌اند. [۵۶]
ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۷، ص۱۲۸،۱۲۹، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱.
۱۹ - احادیث جعلی و آرای غالیانه مغیرهبنابر برخی روایات، وی احادیث جعلی و آرای غالیانۀ خود را در کتاب‌های اصحاب امام محمد باقر علیه‌السلام و در سلسله اسناد ایشان و آن‌ها را به آن حضرت منسوب کرده است. (رجوع کنید به کشی، ص۲۲۳-۲۲۸) [۵۷]
ابی عبدالله محمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج۴، ص۱۶۲، چاپ علی محمد البجاوی، بیروت.
۲۰ - عقیده مغیره در تشبیه شبیه عقیده مانداییانمغیرة بن سعید قائل به تشبیه بود. به عقیدۀ وی، « معبود » مردی از نور است و تاجی بر سر دارد. [۵۸]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۵۹]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
[۶۰]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین، ص۱۱۲، چاپ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸
این رأی بسیار به عقیدۀ مانداییان که در زمان مغیره عده‌ای از آنان در عراق ساکن بودند شبیه است. آنان نیز خداوند را «پادشاه نور» می دانستند.
۲۱ - عقیده مغیره در مجسم بودن خدا شبیه نظر مارکوسبه عقیدۀ مغیره، معبود دارای اندام است و قلبی دارد که از آن حکمت می‌جوشد. او تعداد و شکل هریک از اندام‌های معبود را مطابق هریک از حروف هجا می‌دانست. [۶۱]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۶۲]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
این سخن وی نیز با رأی مارکوس گنوسی شباهت دارد. مارکوس نیز بدن «حقیقت متعالی» را تشکیل یافته از حروف یونانی می‌دانست. به همین سبب است که هانری کربن، مغیره را نخستین شیعه گنوسی دانسته است.
۲۲ - مغیره نخستین مسلمان متفکر در رمز حروف الفبابه نظر می‌رسد که مغیره نخستین مسلمانی بوده که در باب طبیعت رمزآلود حروف الفبا تأمل کرده و آن را جزء مهمی از تعالیم خود قرار داده است. ۲۳ - تفکر در حروف الفبا میان فرقه‌های شیعهگروههای متأخر شیعی، و در میان آنان اسماعیلیه ، نیز تفکر دربارۀ حروف الفبا را در ضمن تعالیم خود وارد ساختند. ۲۴ - نظر مغیره درباره خلقت عالم و انساندیدگاه مغیره در باب خلقت نیز یادآور دیدگاه مارکوس گنوسی در این باب است. به عقیدۀ او، خدا چون خواست عالم را خلق کند، اسم اعظم را بر زبان آورد. [۶۳]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۶۴]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
مغیره، بنابر تفسیری تأویلی از آیات قرآن ، خلقت عالم و انسان را بدین نحو تبیین کرده است که چون خداوند از معاصی بندگان به خشم آمد و برعرق نشست، از اجتماع عرق او دو دریا پدیدارشد، یکی شور و تاریک و دیگری گوارا و نورانی. خداوند ماه و خورشید را از سایۀ چشم خود در آب دریا خلق کرد و مومنان را از دریای گوارا و نورانی و کافران را از دریای شور و تاریک پدید آورد. [۶۵]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷-۸، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۶۶]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
۲۵ - عقائد مغیره در خلقت شبیه به عقائد مانداییدر اینجا نیز ثنویت میان نور و ظلمت و نگاه خداوند به دریا یاد آور عقاید ماندایی، و خیر بودن نور و شر بودن ظلمت، یادآور دین مانوی است. ۲۶ - نظر مغیره درباره قرآنمغیره قرآن را سراسر رمز و مثال می‌دانست و بر آن بود مردم جز از جانب او، که واجد قوه‌ای تأیید شده از امام است، به آن معانی رمزی واقف نخواهند شد. [۶۷]
عبدالله بن محمد الناشئ، کتاب اصول النحل، متن عربی، ص۴۱، در ژوزف فان اس، Frühe Mu‘tazilitische Haeresiographie، بیروت ۱۹۷۱.
۲۷ - نظر مورخان درمورد عقیده مغیره درباره اولین مخلوق۲۷.۱ - نظر اشعریبنا بر گزارش اشعری، مغیره بر آن بود که خداوند نخست «ظل» رسول اکرم را آفرید. ۲۷.۲ - نظر شهرستانیبنا به نظر شهرستانی خداوند نخست «ضلال» حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلم و علی علیه‌السلام را آفرید. [۶۸]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۸، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۶۹]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۷۷، چاپ محمد سید کیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۲۸ - برخی عقائد مغیرهوی قائل به تناسخ و مدعی احیای مردگان [۷۰]
ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۱۶۱۹، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱.
[۷۱]
ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ج۱، ص۶۳، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
[۷۲]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۷۳]
قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۴۹، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
و هزیمت جیوش از طریق علم به اسم اعظم بود. [۷۵]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۷۲، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۷۶]
عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۴۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره.
اما در برخی منابع آمده که مغیره قدرت احیای اموات را به علی علیه‌السلام نسبت می‌داده است، [۷۷]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، ج۲، ص۱۴۹، بیروت.
[۷۸]
ابن‌الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۷، ص۹۳، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و به گزارش ابن طاهر مقدسی، مغیره این قدرت را از آن محمد بن حنفیه دانسته است. [۷۹]
ابن الطاهر المقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۰، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶.
۲۹ - عقیده مغیره درباره نفس زکیههمچنین ذکر شده است که به عقیدۀ مغیره، نفس زکیه واجد روحی است که به واسطۀ آن مرگان را زنده می‌کند و بیماری‌ها را شفا می‌دهد و بر غیب آگاه است [۸۰]
عبدالله بن محمد الناشئ، کتاب اصول النحل، متن عربی، ص۴۱، در ژوزف فان اس، Frühe Mu‘tazilitische Haeresiographie، بیروت ۱۹۷۱.
۳۰ - عقیده مغیره درباره بداءبرخی قول به بداء را هم به مغیریه نسبت داده‌اند. [۸۱]
به نقل از ابن قبه رازی، محمد بن علی‌بن الحسین بن بابویه، ج۱، ص۱۰۶، کمال الدین و تمام النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
۳۱ - عقیده مغیره درباره امام علی و خاندان پیامبربنابر بعضی منابع، مغیره علی علیه‌السلام را افضل از تمامی پیامبران می‌دانسته و نیز گفته شده که وی قائل به الوهیت علی علیه‌السلام و نیز ربوبیت و خالقیت امام جعفر صادق و به‌طور کلی خاندان محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بوده است. بسیاری از منابع چنین قولی را به او نسبت نداده‌اند. [۸۲]
سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۵، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۳۲ - نسبت دادن مغیره به سابئیهبرخی مغیرة بن سعید را از سبائیه دانسته‌اند. [۸۴]
ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ص۶۲۳، چاپ ثروت عکاشه، ۱۹۶۰.
[۸۵]
ابی علی احمد بن عمر بن رسته، الاعلاق النفیسه، ج۱، ص۱۹۵، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۸۶]
احمد بن محمد بن عبدربه الاندلسی، العقد الفرید، ج۲، ص۲۳۱، چاپ غلی شیری، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
اگر مقصود آنان از سبائیه عنوان عامی بر فرق غالی باشد، چنین ادعایی صحیح است. اما اگر با این انتساب در پی اثبات نوعی همسانی یا حتی شباهت میان عقاید مغیره و عبدالله بن سبأ هستند، ادعایشان پذیرفتنی نیست.
۳۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۳۸۶/۱۹۶۶. (۲) عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵/۱۹۶۵ (۳) محمد بن علی‌بن الحسین بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش. (۴) ابن‌الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۵) ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۶) ابی علی احمد بن عمر بن رسته، الاعلاق النفیسه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) ابی الفرج الاصفهانی، الاغانی، چاپ علی السباعی، عبدالکریم العزباوی و محمود عنیم، بیروت. (۸) ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، بیروت. (۹) ابی‌محمد عبدالله ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، ۱۹۶۰. (۱۰) ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۱) ابی الحسن علی بن اسماعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین، چاپ هلمولت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۲) سعد بن عبدالله ابی الخلف اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمد جواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش. (۱۳) احمد بن محمد بن عبدربه الاندلسی، العقد الفرید، چاپ غلی شیری، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۴) عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره. (۱۵) ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، الحیوان، چاپ عبد السلام محمد هارون، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹. (۱۶) ابی عبدالله محمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد البجاوی، بیروت. (۱۷) محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سید کیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۸) ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹- ۱۹۰۱. (۱۹) ابی جعفر محمد الطوسی، اختیار معرفه الرجال، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۲۰) قاضی ابی الحسن عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا. (۲۱) محمد جابر عبدالعال، فرق الشیعه المتطرفین، پاریس. (۲۲) العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، بغداد ۱۸۷۱. (۲۳) قاضی نعمان، دعائم الاسلام، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۲۴) ابی‌العباس محمد بن یزید المبرد، الکامل، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و السید شحاته، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۶. (۲۵) ابن الطاهر المقدسی، البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶. (۲۶) احمد بن علی المقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، مصر ۱۳۲۶. (۲۷) ابی الحسین محمد الملطی الشافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲۸) عبدالله بن محمد الناشئ، کتاب اصول النحل، در ژوزف فان اس، Frühe Mu‘tazilitische Haeresiographie، بیروت ۱۹۷۱. (۲۹) ابو سعید بن نشوان الحمیری، الحور العین، چاپ کمال مصطفی، قاهره ۱۹۶۵. (۳۰) ابی الحسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. ۳۴ - پانویس
۳۵ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مغیرة بن سعید»، شماره۶۸۳۳. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 119 (قمری)
|